‘De mooiste Cuyp ter wereld’ – IJspret in de 17de eeuw

Tekst: Sander Paarlberg

Aelbert Cuyp (1620-1691) is de beroemdste kunstenaar uit Dordrecht. Hij staat bekend als de meester van het gouden licht en schilderde prachtige stadsgezichten en landschappen in de omgeving van zijn geboorteplaats. Cuyp werd vooral geliefd om zijn zomerse schilderijen die baden in het  licht van een ondergaande zon. Minder bekend is dat hij ook twee wintergezichten maakte. Beide werken zijn nu te zien op de tentoonstelling In het licht van Cuyp in het Dordrechts Museum. Vooral de weergave van warm zonlicht in combinatie met vrieskou riep bewondering op. Ook nu nog. Het zijn toepasselijke schilderijen voor de wintermaanden. Zelfs als het deze winter niet lang gaat vriezen, is er in Dordrecht ijspret te zien.

Schaatser
Wanneer je hem eenmaal gezien hebt, vergeet je hem nooit meer: de schaatser van Cuyp. Hij staat links op de voorgrond van het IJsgezicht bij de ruïne van Huis te Merwede nabij Dordrecht (afb. 1). In een opvallende rode jas zien we hem op de rug, zwierend over het ijs. Nonchalant met een stok over zijn schouder. Het is een iconisch figuurtje geworden van Cuyp. In feite staat hij daar al meer dan drie en een halve eeuw te balanceren op zijn linker schaats. Aelbert Cuyp schilderde het winterse tafereel met de schaatser rond 1655. 

IJspret
Misschien is de schaatser van Cuyp zo karakteristiek en herkenbaar omdat schaatsen en ijspret meteen een gevoel van nostalgie oproepen. We weten bijna allemaal wel hoe het is om zo over het ijs te glijden. Links en rechts van de rode schaatser gaf Cuyp nog twee herkenbare momenten op het ijs weer: het vastbinden van je schaatsen, al dan niet met koude vingers, en het afzetten om weg te komen.

De 17de eeuw viel midden in een periode van strenge winters die wel de Kleine IJstijd wordt genoemd. De rivieren rond Dordrecht waren vaak dichtgevroren en ijspret en taferelen zoals op het schilderij van Cuyp waren veel normaler dan nu. Er zijn ook veel schilderijen uit die tijd bekend met schaatsers. Ook Cuyps leerling Abraham van Calraet schilderde ijspret bij Dordrecht (afb. 2). Calraet baseerde zich op werken van Cuyp en zo zien we ook bij hem een koek-en-zopie tent met een vlag en een wit en een bruin paard bij een ijsslee met biervaten van brouwerij De Zwaan. Geheel rechts zien we twee schaatsers, zoals die van Cuyp, maar vanaf een andere kant en minder memorabel weergegeven. Calraet voegde wel nog een prikslee en een arrenslee toe. In vergelijking met Cuyps schilderij is het echter een grijs en donker wintergezicht. Het staat in de schaduw van Cuyp.

Warm en zonnig
De schilderijen van Cuyp waren in de 19de eeuw zeer geliefd en gezocht in Engeland. Cuyps ijsgezicht kwam in de collectie van de graaf van Yarborough terecht. Toen de kunstkenner Gustav Waagen het in 1838 bij hem zag, was hij meteen onder de indruk. Hij prees het ‘overtuigende effect’ van de zonnige winterdag en vooral de ‘prachtige helderheid’, waardoor het voor hem beslist ‘een Cuyp van de eerste rang’ was. 

Cuyp maakte nog een wintergezicht, Vissers op het ijs bij Dordrecht (afb. 3), dat nog veel meer waardering opriep. Ook hier draait alles om het prachtige lichteffect. De vissers op de voorgrond, die met stokken en netten in een wak onder het ijs vissen, tekenen scherp af tegen de gouden gloed op de achtergrond. Daar zien we weer de vertrouwde schaatsers en een koek-en-zopie, en wie goed kijkt ook de toren van de Grote Kerk van Dordrecht in mistig geel licht. Dit schilderij kwam in het bezit van de hertog van Bedford en in Woburn Abbey te hangen. Toen het in 1815 in Londen tentoongesteld werd, vond de kunsthandelaar John Smith het ‘de mooiste Cuyp in de wereld, op dit formaat’. Hij vond vooral dat het ijsgezicht zo ‘aangenaam en uitnodigend’ is vanwege het warme zonlicht dat de scherpe en ijskoude atmosfeer lijkt te verzachten en alles in een sprankelende schittering plaatst en het hele tafereel oogverblindend helder maakt. Na een tentoonstelling in 1843 was er in een Engelse krant over het schilderij te lezen: ‘This we believe to be the finest Cuyp in existence; it is not large, and although a winter scene, is warm and sunny.’ Wederom werd de combinatie van een winterse voorstelling met warm zonlicht geprezen.

Koud kunstje
De twee ijsgezichten zijn uitzonderlijk. Zowel in het oeuvre van Cuyp als algemeen in de kunst. Cuyp was de eerste die oer-Hollandse wintertaferelen vol ijspret in een helder en warm, bijna zuidelijk zonlicht plaatste. En de kwaliteit is buitengewoon hoog. De weerspiegelingen in het ijs zijn virtuoos geschilderd. En zoals altijd zijn ook de luchten met van links aangelichte wolken indrukwekkend. Veel schilders probeerden Cuyps wintergezichten te evenaren. Dat gebeurde al in de 17de eeuw, zoals we zagen bij Calraet. Niemand kwam in de buurt, hoe hard ze ook hun best deden. Voor de talentvolle Cuyp was het misschien wel letterlijk en figuurlijk een koud kunstje.

De tentoonstelling In het licht van Cuyp. Aelbert Cuyp & Gainsborough – Constable – Turner met de twee wintergezichten is nog t/m 8 mei 2022 te zien in het Dordrechts Museum.